Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 sierpnia 2017 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Marek Górecki

Sędziowie: SA Roman Stachowiak (spr.)

SA Małgorzata Kaźmierczak

Protokolant: starszy sekretarz sądowy Sylwia Woźniak      

po rozpoznaniu w dniu 9 sierpnia 2017 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa R. Ś. i M. Ś.

przeciwko A. O.

o uznanie czynności prawnej za bezskuteczną

na skutek apelacji pozwanej

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 31 października 2016 r. sygn. akt XII C 1001/15

1.  oddala apelację;

2.  zasądza od pozwanej na rzecz powodów kwotę 8.100 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu apelacyjnym.

SSA Roman Stachowiak SSA Marek Górecki SSA Małgorzata Kaźmierczak

Sygn. akt I A Ca 238/17

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy w Poznaniu uznał za bezskuteczną w stosunku do powodów umowę darowizny nieruchomości, położonej w P. przy ul. (...), zawartą w dniu 20.01.2012 r. pomiędzy E. J. (1) i B. J. a pozwaną, wraz z ustanowieniem na rzecz E. J. (1) i B. J. nieodpłatnego prawa użytkowania, dokonaną z pokrzywdzeniem powodów, którym przysługuje wobec E. J. (1) wierzytelność w kwocie 397.148,74 zł wraz z ustawowymi odsetkami i kosztami postępowania, ustalona wyrokiem Sądu Okręgowego w Poznaniu z 26.07.2013 r., sygn. akt XII C 42/09, zmienionym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11.06.2014 r., sygn. akt I A Ca 284/14. Tym samym wyrokiem Sąd Okręgowy uznał za bezskuteczną w stosunku do powodów umowę darowizny udziału wynoszącego ½ części w prawie własności nieruchomości, położonej w P., przy ul. (...), zawartą w dniu 20.01.2012 r. pomiędzy E. J. (1) i B. J. a pozwaną, wraz z ustanowieniem na rzecz E. J. (1) i B. J. nieodpłatnego dożywotniego prawa użytkowania, dokonaną z pokrzywdzeniem powodów, którym przysługuje wobec powodów wskazana wyżej wierzytelność. Rozstrzygnięcie to Sąd Okręgowy uzasadnił następująco:

E. J. (1) i B. J. od 1964 r. są małżeństwem, a pozwana jest ich córką.

W dniu 16.02.2008 r. powodowie zawarli z E. J. umowę, której przedmiotem było wybudowanie domu jednorodzinnego oraz dodatkowej infrastruktury. E. J. podjął się wykonania prac w ramach prowadzonego wspólnie z żoną i córką przedsiębiorstwa. Ze względu na opóźnienie w wykonaniu prac i inne uchybienia powodowie odstąpili od umowy z winy wykonawcy i w dniu 2.01.2009 r. wystąpili przeciwko E. J. z pozwem o zapłatę.

W dniu 18.01.2011 r. Sąd Okręgowy w sprawie o sygn. akt XII C 42/09 przeprowadził przesłuchanie stron, a następnie powołał biegłego, który w lipcu 2011 r. sporządził opinię w przeważającym zakresie potwierdzającą przedstawione przez powodów twierdzenia.

Wyrokiem z 26.07.2013 r. w sprawie XII C 42/09, częściowo zmienionym wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 11.06.2014 r. (I ACa 282/14), zasądzono od E. J. (1) na rzecz powodów łączną kwotę 397.148,74 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 2.01.2009 r. do dnia zapłaty oraz kosztami procesu. Na ww. prawomocne orzeczenia Sąd Apelacyjny w Poznaniu w dniu 27.06.2014 r. nadał klauzulę wykonalności.

Postanowieniem z dnia 26.09.2014 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu nadał ww. wyrokom klauzulę wykonalności także przeciwko małżonce dłużnika B. J. z ograniczeniem jej odpowiedzialności do przedsiębiorstwa wchodzącego w skład majątku wspólnego małżonków E. J. (1) i B. J..

B. i E. małżonkowie J. byli na zasadach ustawowej wspólności majątkowej małżeńskiej właścicielami nieruchomości położonej w P. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto w P. prowadzi księgę wieczystą pod numerem (...) oraz udziału wynoszącego ½ części w prawie własności nieruchomości położonej w P. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto w P. prowadzi księgę wieczystą pod numerem (...).

W dniu 20.01.2012 r. dłużnik powodów - E. J. (1) i jego małżonka - B. J., zawarli z pozwaną A. O. w formie aktu notarialnego przed notariuszem J. K. (nr rep. A 740/2012), umowę darowizny, na podstawie której darowali pozwanej do jej majątku osobistego:

⚫

prawo własności całej zabudowanej nieruchomości położonej w P. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto w P. prowadzi księgę wieczystą pod numerem (...),

⚫

przysługujący im udział wynoszący ½ części w prawie własności zabudowanej nieruchomości położonej w P. przy ul. (...), dla której Sąd Rejonowy Poznań - Stare Miasto w P. prowadzi księgę wieczystą pod numerem (...),

zobowiązując obdarowaną tytułem polecenia do ustanowienia na ich rzecz nieodpłatnego dożywotniego prawa użytkowania.

Pozwana w wykonaniu powyższego polecenia ustanowiła na ww. nieruchomościach, na rzecz B. i E. małżonków J. nieodpłatne dożywotnie prawo użytkowania.

Dłużnik powodów E. J. (1) w momencie dokonywania ww. darowizny nie miał innego wartościowego majątku, żadnych innych nieruchomości, samochodów, maszyn bądź gotówki.

Nieruchomość położona przy ul. (...) w P. została już w 2002 r. darowana przez B. i E. małżonków J., pozwanej i jej mężowi J. O., z którym pozwana zawarła związek małżeński w 2000 r. Wówczas ta nieruchomość była niezabudowana, pozwana i jej mąż rozpoczęli budowę w 2003 r.

W 2005 r. rozwiązano małżeństwo pozwanej i J. O. przez rozwód. Dłużnik powodów E. J. (1) wraz z żoną zdołali odzyskać udział w prawie własności ww. nieruchomości darowany byłemu mężowi pozwanej J. O., a następnie w dniu 20.01.2012 r. darowali go córce.

Na wniosek egzekucyjny powodów, złożony na podstawie ww. tytułów wykonawczych w sprawie o sygn. akt XII C 42/09 i I A Ca 282/14, Komornik Sądowy przy Sądzie Rejonowym Poznań - Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, wszczął postępowanie egzekucyjnego wobec E. J. (1).

Skutecznym zajęciem komornik objął jedynie część świadczenia emerytalnego dłużnika w kwocie 406,46 zł miesięcznie.

Postępowanie egzekucyjne nie doprowadziło do wyjawienia innego majątku dłużnika E. J. (1). Ustalono jedynie, że dłużnik powodów w ewidencji właściwego Urzędu Skarbowego figuruje jako osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą pod adresem ul. (...) w P..

Nieruchomość położona przy ul. (...) w P. darowana w dniu 20.01.2012 r. przez dłużnika powodów i jego żonę, ich córce A. O., nie wchodziła w skład przedsiębiorstwa dłużnika prowadzonego pod firmą PPHU (...) E. J. (1). Pod tym adresem znajdowała się jednak siedziba i biuro ww. przedsiębiorstwa.

W skład środków trwałych ww. firmy wchodziły dwa przedmioty: samochód ciężarowy oraz komputer. Samochód został sprzedany w 2011 r., a komputer uległ amortyzacji w momencie zakupu. Właścicielem firmy (...) jest dłużnik powodów E. J. (1).

Na dzień 15.09.2016 r. saldo zadłużenia E. J. (1) wobec powodów w sprawie KM 3981/14 wynosiło 397.148,74 zł tytułem należności głównej, do której doliczyć należy odsetki, koszty sądowe, koszty egzekucji i wydatki gotówkowe.

Dokonując oceny przeprowadzonych dowodów Sąd Okręgowy odmówił wiarygodności zeznaniom świadków B. J. i E. J. (1) co do przyczyn, dla których dokonali darowizny na rzecz córki, w szczególności, że nastąpiło to ze względu na sprzyjające warunki prawne czy też „z uwagi na wiek”, a także dlatego, że córka miała nimi w przyszłości opiekować się. Również jako niewiarygodne Sąd Okręgowy ocenił zeznania pozwanej co do tego, że rodzice darowali jej przedmiotowe nieruchomości, albowiem „nie trzeba było odprowadzać podatku od darowizn i chodziło o zabezpieczenie przyszłości jej i syna”. Jako niewiarygodne Sąd Okręgowy ocenił zeznania świadków B. i E. J. oraz zeznania pozwanej, że rzekomo nie mieli świadomości działania z pokrzywdzeniem wierzycieli. Ze sprawy XII C 42/09 wynika mianowicie, że darowizna dokonana została w czasie, gdy w sprawie tej przeprowadzono już dowód z opinii biegłego, co oznacza, że E. J. powinien wówczas liczyć się z możliwością wydania niekorzystnego dla niego rozstrzygnięcia sądowego.

Jako wiarygodne Sąd Okręgowy uznał zeznania świadka L. S.. Zeznania tego świadka, prowadzącego obsługę księgową przedsiębiorstwa dłużnika powodów, pozwoliły na ustalenie, że nieruchomość darowana pozwanej, położona w P., przy ul. (...), nie należała do środków trwałych przedsiębiorstwa.

Za wiarygodne natomiast należało według Sądu Okręgowego uznać zeznania powoda M. Ś.. Na podstawie zeznań pozwanego były podstawy do ustalenia szczegółów toczącego się przeciwko E. J. postępowania egzekucyjnego, w szczególności zaś tego, że powodowie nie byli w stanie odzyskać należnego im długu w rozsądnym terminie.

Postanowieniem z 24.10.2016 r. Sąd Okręgowy oddalił wniosek pozwanej

o uzupełniające przesłuchanie świadka E. J. (1), uznając jego dodatkowe zeznania za nieistotne dla rozstrzygnięcia sprawy i służące jedynie przewlekaniu toczącego się postępowania, czemu sąd stosownie do treści art. 6 k.p.c. winien przeciwdziałać. Twierdzenia pozwanej zawarte w piśmie z dnia 25.05.2016r. co do przyczyn darowania jej udziału w nieruchomości położonej przy ul. (...) (wzajemne rozliczenia nakładów poczynionych przez pozwaną związanych z wybudowaniem nieruchomości w czasie trwania związku małżeńskiego z jej mężem J. O.), na które miał zostać przesłuchany świadek E. J. (1) nie zostały potwierdzone przez samą pozwaną w jej zeznaniach złożonych na rozprawie w dniu 8.09.2016r., kiedy to oświadczyła, że jedyną przyczyną darowania jej przez rodziców nieruchomości przy ul (...) i udziału we własności nieruchomości przy ul. (...) była zmiana przepisów dotyczących odprowadzania podatku od darowizn (k. 227 akt).

W świetle przedstawionych ustaleń powództwo zdaniem Sądu Okręgowego uznać należy za uzasadnione i znajdujące podstawę prawną w art. 527 k.c. Zgodnie z § 2 tego artykułu czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu niż przed dokonaniem czynności, co w rozpoznawanej sprawie nastąpiło. Ponadto w myśl

§ 3 analizowanego przepisu, jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Przy tym jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli (art. 527 § 4 k.c.). Według Sądu Okręgowego B. i E. J. (1), jak też ich córka, to jest pozwana, przystępując do zawarcia umowy darowizny mieli świadomość pokrzywdzenia w ten sposób wierzycieli E. J.. Świadczy o tym zbieżność czasowa czynności z rozstrzygnięciami sądu w sprawie XII C 42/09. W postępowaniu tym, prawomocnym wyrokiem z dnia 26.07.2013 r., zmienionym w nieznacznej części wyrokiem Sądu Apelacyjnego z dnia 11.06.2014 r. (I ACa 284/14)., Sąd Okręgowy w Poznaniu przyznał powodom łącznie kwotę 397.148,74 zł wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 2.01.2009 r. do dnia zapłaty oraz kosztami procesu. Dłużnik E. J. (1) w postępowaniu tym brał czynny udział jako pozwany, a zatem musiał liczyć się z możliwością niekorzystnego dla niego rozstrzygnięcia sprawy. Taką świadomość niewątpliwie miała także pozwana A. O., która jako najbliższa krewna dłużnika - córka, pomagająca ojcu w prowadzeniu działalności gospodarczej, miała wiedzę o stanie sprawy, a nadto w toku tamtego procesu składała zeznania w charakterze świadka. Co więcej, poza przedmiotowymi nieruchomościami przy ul. (...) w P., dłużnik nie ma innego wartościowego majątku, co sam przyznał w toku swoich zeznań składanych w sprawie w charakterze świadka. Nie ma też zdaniem Sądu Okręgowego wątpliwości, że na skutek czynności podjętych przez dłużnika i jego żonę, polegających na darowaniu ich córce - pozwanej prawa własności nieruchomości położonej przy ul. (...) w P. oraz ½ udziału w prawie własności nieruchomości znajdującej się przy ul. (...) w P., doszło do pokrzywdzenia powodów. Dłużnik E. J. (1) w konsekwencji powyższych rozporządzeń stał się bowiem niewypłacalny w stopniu wyższym niż był przed dokonaniem opisanych czynności, zatem spełniły się przesłanki określone przez ustawodawcę w przepisie art. 527 § 2 k.c., świadczące o tym, że czynność dłużnika została dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli. Należy mieć przy tym na uwadze, że obecnie dłużnik powodów nie dysponuje żadnym majątkiem, natomiast ściągane przez komornika na rzecz powodów kwoty po 400 zł miesięcznie nie są wystarczające dla zaspokojenia powodów w rozsądnym czasie. Wyegzekwowanie całej przysługującej powodom należności – nawet bez doliczania dalszych odsetek – zajęłoby przeszło 100 lat, co jest oczywiście niedopuszczalne. Pozwana nie obaliła domniemania wynikającego z art. 527 § 3 k.c., zgodnie z którym jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Pozwana uzyskała w wyniku darowizn korzyść majątkową bezpłatnie, toteż nawet wiedza o pokrzywdzeniu wierzycieli działaniem dłużnika nie była w okolicznościach sprawy konieczna, a to ze względu na treść art. 528 k.c.

Sąd Okręgowy stwierdził nadto, że uwzględniając powództwo miał na uwadze pogląd Sądu Najwyższego wyrażony w uchwale z 12.05.2011 r. III CZP 15/11, a mianowicie możliwość uznania za bezskuteczna czynność prawną dokonaną przez obu dłużników i dotyczącą ich majątku wspólnego, gdy dłużnikiem wierzyciela jest tylko jeden z małżonków, a drugi nie wyraził zgody na zaciągnięcie zobowiązania.

Wyrok Sądu Okręgowego zaskarżyła apelacją pozwana. Skarżąca zarzuciła:

1.  naruszenie przepisów postępowania, to jest art. 217 § 2 i § 3 k.p.c. w związku z art. 162 k.p.c. przez oddalenie wniosku dowodowego pozwanej o przeprowadzenie dowodu z zeznań świadków M. W. i E. J. (1),

2.  naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez bezzasadne ustalenie, że B. i E. J. (1) oraz pozwana mieli świadomość pokrzywdzenia wierzycieli oraz działali w celu pokrzywdzenia wierzycieli,

3.  naruszenie art. 528 k.c. przez ustalenie, że kwestionowana czynność miała charakter nieodpłatny.

W konsekwencji pozwana domagała się zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa ewentualnie uchylenia wyroku i przekazania sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanej jest całkowicie nieuzasadniona. Sąd Apelacyjny aprobuje poczynione przez Sąd Okręgowy ustalenia, wyciągnięte na ich podstawie wnioski oraz ocenę dowodów i ocenę prawną, i ustalenia te, wnioski, ocenę dowodów i ocenę prawną uznaje za własne i stanowiące podstawę swojego rozstrzygnięcia. Wbrew stanowisku prezentowanemu w apelacji dokonanej przez Sąd Okręgowy ocenie dowodów nie można cokolwiek zarzucić. Ocena ta została dokonana z uwzględnieniem zasad doświadczenia życiowego i nie pozostaje sprzeczna z zasadami logicznego myślenia, tym samym ocenę tę nie sposób kwestionować. Apelująca zarzuca naruszenie przepisów postępowania przez oddalenie wniosków dowodowych o przesłuchanie w charakterze świadków M. W. i E. J. (1). Pozwana złożyła wniosek o przesłuchanie świadka M. W. w piśmie z 18.01.2016 r. Świadek ten według pozwanej miał zeznawać na okoliczność zawarcia umowy pomiędzy E. J. (1) a M. i R. Ś.. Tak ogólnie sformułowana teza dowodowa nie uzasadniała uwzględnienia tego wniosku, tym bardziej że w uzasadnieniu tego wniosku pozwana oświadczyła, że jej zdaniem E. J. (1) wykonywał roboty budowlane prawidłowo i terminowo i że nie było podstaw do obciążenia go karą umowną. Podstawa do odmiennego ustalenia wynika jednak z przesądzającego i wiążącego wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu w sprawie XII C 42/09, w którym zasądzono od E. J. (1) na rzecz powodów kwotę 397.148,74 zł + odsetki ustawowe i koszty procesu. Okoliczność, że E. J. (1) i jego żona dokonali darowizny nieruchomości oraz udziału w drugiej nieruchomości przed wydaniem wyroku w sprawie XII C 42/09, pozostaje bez znaczenia dla oceny tego, czy dokonując tych czynności działali z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli. Za tym, że taki zamiar po ich stronie istniał, przemawiają argumenty powołane przez Sąd Okręgowy, w szczególności to, że zbycie w drodze darowizny nieruchomości oraz udziału w drugiej nieruchomości nastąpiło w sytuacji, gdy okoliczności wynikające ze sprawy XII C 42/09 wskazywały na możliwość uwzględnienia powództwa, zwłaszcza że nastąpiło to już po przesłuchaniu stron oraz sporządzeniu opinii przez biegłego. W okolicznościach tych Sąd Okręgowy słusznie nie uznał za wiarygodne zeznań pozwanej, która wskazywała na inne przyczyny, z powodu których nastąpiła darowizna nieruchomości i udziału w nieruchomości. Twierdzenie pozwanej, że darowizny dokonane zostały ze względu „na sprzyjające warunki prawne” czy też ze względu na wiek oraz dlatego, że w przyszłości miała opiekować się rodzicami, nie są przekonujące i nie uzasadniają podstaw do ustalenia, że dłużnik nie działał z pokrzywdzeniem wierzycieli. Ocena zeznań pozwanej dokonana przez Sąd Okręgowy jest prawidłowa i Sąd Apelacyjny ocenę tę w całości aprobuje.

Z tych samych przyczyn Sąd Okręgowy słusznie nie znalazł podstaw do ponownego przesłuchania w charakterze świadka E. J. (1). Pozwana wnioskowała o przeprowadzenie dowodu z uzupełniającego przesłuchania w charakterze świadka E. J. (1) w piśmie z 25.05.2016 r. (k. 288). Świadek ten miał złożyć zeznania „na okoliczności wskazane w treści pisma”. Tak ogólnie sformułowana teza dowodowa pozwala jedynie domyślać się, że świadek miał być przesłuchany w celu wykazania okoliczności świadczących o tym, że dokonując darowizn nie działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Z uzasadnienia tego wniosku nie wynika jednak, jakie inne poza świadomością tego świadka okoliczności miałby przestawić świadek, aby uzasadniało to ustalenie, że dokonując kwestionowanych czynności nie działał z zamiarem pokrzywdzenia wierzycieli. Słusznie zatem Sąd Okręgowy również ten wniosek oddalił.

Nie zachodzi wreszcie podstawa do przyjęcia, że Sąd Okręgowy naruszył przepis art. 528 k.c. Poza sporem jest, że pozwana uzyskała własność nieruchomości i własność udziału w innej nieruchomości w drodze darowizny, która w rzeczy samej stanowi czynność pod tytułem darmym. Okoliczność, że przeniesiona w drodze darowizny nieruchomość i udział w innej nieruchomości obciążona została nieodpłatnym dożywotnim prawem użytkowania, nie zmienia charakteru kwestionowanych czynności jako dokonanych pod tytułem darmym. Ewentualne nawet uznanie, że kwestionowane czynności nie zostały dokonane pod tytułem darmym, o tyle pozostają w sprawie bez znaczenia, że pozwana w stosunku do darczyńców była osobą bliską, a zatem w stosunku do niej działa domniemanie wynikające z art. 527 § 4 k.p.c., że było jej wiadome, że dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Pozwana domniemania tego nie obaliła, w szczególności podstaw do obalenia tego domniemania nie dają dokonane przez Sąd Okręgowy ustalenia, które Sąd Apelacyjny aprobuje w całości.

Z tych przyczyn i na podstawie art. 385 k.p.c. i w zakresie kosztów na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. w związku z art. 391 § 1 k.p.c. i §§ 2 i 10 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22.10.2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych Sąd Apelacyjny orzekł jak w sentencji.

SSA Roman Stachowiak SSA Marek Górecki SSA Małgorzata Kaźmierczak