Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych

POSTANOWIENIE

Dnia 18 czerwca 2015 roku

Sąd Okręgowy w Szczecinie II Wydział Cywilny Odwoławczy

w składzie:

Przewodniczący:	SSO Małgorzata Grzesik
Sędziowie:	SSO Zbigniew Ciechanowicz (spr.) SSO Tomasz Szaj
Protokolant:	sekr. sądowy Małgorzata Idzikowska-Chrząszczewska

po rozpoznaniu na rozprawie w dniu 18 czerwca 2015 roku w S.

sprawy z wniosku Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej im. F.S. w G.

z udziałem J. S. (1), K. S., R. C., E. J., B. S. (1) i J. S. (2)

o częściowy dział spadku po J. S. (3) i podział majątku wspólnego

na skutek apelacji wniesionej przez uczestników R. C., E. J. i B. S. (1) od postanowienia Sądu Rejonowego w Myśliborzu

z dnia 3 kwietnia 2014 roku, sygn. akt I Ns 298/13

oraz zażalenia wnioskodawcy na postanowienie Sądu Rejonowego w Myśliborzu z dnia 3 kwietnia 2014 roku, sygn. akt I Ns 298/13

uchyla zaskarżone postanowienie i przekazuje sprawę Sądowi Rejonowemu w Myśliborzu do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Uzasadnienie postanowienia z dnia 18 czerwca 2015 r.:

Postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2014 r. Sąd Rejonowy w Myśliborzu (sygn. akt I Ns 298/13):

I.  ustalił, że udziały małżonków J. S. (3) oraz J. S. (2) w majątku wspólnym były równe, a w skład tego majątku wchodziła nieruchomość położona w D., składająca się w dniu otwarcia spadku z działek nr (...) a obecnie z działki (...) o powierzchni 0,2077 ha, dla której Sąd Rejonowy w Myśliborzu V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą o nr (...),

II.  dokonał podziału majątku wspólnego małżonków J. S. (3) oraz J. S. (2) w ten sposób, że przyznał każdemu z małżonków udział po ½ części własności nieruchomości położonej w D., składającej się dniu otwarcia spadku z działek nr (...), dla której Sąd Rejonowy w Myśliborzu V wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą o nr (...),

III.  ustalił, że w skład spadku po J. S. (3) wchodzi udział w wysokości ½ w nieruchomości położonej w miejscowości D., składającej się w dniu otwarcia spadku z działek nr (...), dla której Sąd Rejonowy w Myśliborzu V Wydział Ksiąg Wieczystych prowadzi księgę wieczystą o nr (...),

IV.  dokonał częściowego działu spadku po J. S. (3) zmarłym dnia 8 marca 2001 r. ostatnio zamieszkałym w D. w ten sposób, że przysługujący zmarłemu udział w wysokości ½ w nieruchomości - działce nr (...) położonej w miejscowości D. o powierzchni 0,2077 ha opisanej w KW nr (...) przyznał na współwłasność żonie J. S. (2) w udziale 28/100 oraz dzieciom: B. S. (1), E. J., R. C. oraz K. S. w udziałach po 18/100, w zamian za to, że B. S. (2), E. J., R. C. oraz K. S. zapłacą solidarnie w terminie jednego miesiąca od daty uprawomocnienia się niniejszego postanowienia na rzecz wnioskodawcy zobowiązanie J. S. (1) wynikające z nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Mysłowicach, VI Wydziału Grodzkiego z dnia 25.04.2003 r. sygn. akt VI Nc 471/03 wraz z kosztami postępowań egzekucyjnych o sygnaturach: KM839/06 prowadzonego przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Świnoujściu A. M., KM 1008/06 prowadzonego przez komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Myśliborzu Z. W., KM 3722/09 prowadzonego przez Komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Świnoujściu A. M. oraz KM 510/11 przez komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Myśliborzu, L. W.,

V.  ustalił, że wnioskodawca i uczestnicy ponoszą koszty postępowania związane z ich udziałem w sprawie we własnym zakresie.

Sąd Rejonowy wydał rozstrzygnięcie w oparciu o następujące ustalenia:

Przeciwko uczestnikowi J. S. (1) prowadzone było postępowanie egzekucyjne przez Komornika przy Sądzie Rejonowym w Myśliborzu L. W. pod sygn. KM 510/11 na podstawie tytułu wykonawczego - nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Mysłowicach z dnia 25.04.2003 r. o sygn. VI Nc 471/03, który w toku egzekucji dokonał zajęcia prawa dłużnika - spadkobiercy do działu spadku.

W dniu 17 stycznia 2003 r. w sprawie I Ns 400/02 Sąd Rejonowy w Myśliborzu postanowił, że spadek po J. S. (3) zmarłym w dniu 8.03.2001 r. w D., ostatnio zamieszkałym w D. na podstawie ustawy nabyli żona J. S. (2) w ¼ części, córki B. S. (1), E. J. i R. C. w 3/20 części oraz synowe J. S. (1) i K. S. w 3/20 części.

Udziały małżonków J. S. (3) i J. S. (2) w majątku wspólnym były równe, a w jego skład wchodziła nieruchomość położona w miejscowości D., składającą się w dniu otwarcia spadku z działek nr (...), dla której Sąd Rejonowy w Myśliborzu prowadzi księgę wieczystą o nr (...). Obecnie nieruchomość składa się jedynie z działki (...) o powierzchni 0,2077 ha, ponieważ działki (...) zostały zbyte. Dla nieruchomości tej Sąd Rejonowy w Myśliborzu prowadzi księgę wieczystą (...). Prawo to w całości wyczerpuje cały majątek wspólny J. S. (4) i J. S. (2). Działka (...) znajduje się obecnie w księdze wieczystej (...). Częściowym działem spadku objęta została tym samym nieruchomość- działka (...) opisana w księdze wieczystej (...).

Sąd Rejonowy uznał, że wnioskodawca nabył legitymację procesową czynną w związku z okolicznością posiadania wierzytelności wobec uczestnika J. S. (1), przeciwko któremu prowadzone są postępowania egzekucyjne komornika Sądowego przy Sądzie Rejonowym w Myśliborzu, L. W. pod sygnaturą KM 510/11, na podstawie tytułu wykonawczego nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Mysłowicach z dnia 25.04.2003 r. o sygn. VI Nc 471/03, który w toku egzekucji dokonał zajęcia prawa dłużnika- spadkobiercy do działu spadku po zmarłym J. S. (3). Podstawą materialno- prawną wniosku jest art. 912 k.p.c.

Sąd Rejonowy zważył, że dłużnik - uczestnik J. S. (1) otrzymał z działu spadku ułamkową część nieruchomości opisanej w stanie faktycznym. Zgodnie z treścią art. 887 k.p.c. w zw. z art. 902 k.p.c. i art. 909 k.p.c. wierzyciel- wnioskodawca ma prawo do wykonywania z mocy samego zajęcia wszelkich praw i roszczeń dłużnika oraz ma uprawnienie do korzystania z instytucji podstawienia procesowego i wstąpienia w prawa dłużnika w toczącym się postępowaniu o dział spadku lub do wstąpienia za niego z wnioskiem o dział spadku w celu zaspokojenia roszczenia objętego tytułem wykonawczym i w zakresie kwot objętych zajęciem. Sąd podzielił stanowisko, że wnioskodawca jest uprawniony do składania wniosków w ramach toczącego się postępowania o dział spadku, celem realizacji możliwości uzyskania przyszłego zaspokojenia roszczeń z majątku, który przypadł uczestnikowi J. S. (1) po dokonanym w niniejszym postępowaniu dziale spadku po zmarłym J. S. (3), tym bardziej, że egzekucja prowadzona z majątku odrębnego dłużnika nie doprowadziła do zaspokojenia roszczenia wierzyciela pomimo prowadzenia kilku postępowań egzekucyjnych- jak wynika z przyznanych twierdzeń wnioskodawca- dłużnik nie wpłacił żadnej raty dochodzonej należności.

Sąd I instancji podkreślił również, że gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu, przeprowadzenie podziału majątku wspólnego. Sąd ustalił w toku postępowania, że udziały małżonków J. S. (3) i J. S. (2) w majątku wspólnym były równe a w jego skład wchodziła nieruchomość położona w miejscowości D., składającą się w dniu otwarcia spadku z działek nr (...), dla której Sąd Rejonowy w Myśliborzu prowadzi księgę wieczystą o nr (...). Obecnie nieruchomość składa się jedynie z działki (...) o powierzchni 0,2077 ha, ponieważ działki (...) zostały zbyte. Dla nieruchomości tej Sąd Rejonowy w Myśliborzu prowadzi księgę wieczystą (...). Prawo to w całości wyczerpuje cały majątek wspólny J. S. (4) i J. S. (2). Działka (...) znajduje się obecnie w księdze wieczystej (...). Częściowym działem spadku sąd objął nieruchomość- działkę (...) opisaną w księdze wieczystej (...).

Zważył dalej, że w dniu 17 stycznia 2003 w sprawie I Ns 400/02 Sąd Rejonowy w Myśliborzu postanowił, że spadek po J. S. (3) zmarłym w dniu 8.03.2001 r. w D., ostatnio zamieszkałym w D. na podstawie ustawy nabyli żona J. S. (2) w ¼ części, córki B. S. (1), E. J. i R. C. w 3/20 części oraz synowe J. S. (1) i K. S. w 3/20 części. Spadkodawca nie pozostawił testamentu.

Sąd wskazał również, że jeżeli chodzi o wysokość udziałów przysługujących każdemu uczestników postępowania, to zgodnie z przytoczonymi powyżej przepisami – J. S. (2) posiada prawo do ½ udziału w nieruchomości z tytułu współwłasności majątkowej małżeńskiej oraz w wysokości 1/8 z tytułu dziedziczenia- czyli łącznie 5/8 części. B. S. (2), E. J., R. C. i J. S. (1) przysługuje w wyniku spadkobrania po J. S. (3) udziały w w/w nieruchomości po 3/40. J. S. (1) przysługuje udział w 3/40, a zatem w pełni zasadnym jest- zdaniem sądu- przyznanie nieruchomości na współwłasność pozostałym spadkobiercom w zamian za spłatę zobowiązania J. S. (1) wobec wnioskodawcy.

Apelację od postanowienia z dnia 3 kwietnia 2014 r. złożyły uczestniczki E. J., B. S. (1), R. C. i zaskarżając je w całości wniosły o jego zmianę w ten sposób, że przysługujący J. S. (1) udział w nieruchomości tj. działce (...) położonej w D. o powierzchni 0,2077 ha opisanej w Kw nr (...) nabyty na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego w Myśliborzu z dnia 17 stycznia 2003 r., sygn. akt I Ns 400/02 (3/20 części) przyznać na współwłasność K. S., w zamian za to, że spłaci zobowiązania J. S. (1) wynikające z nakazu zapłaty Sądu Rejonowego w Mysłowicach z dnia 25.04.2003 r. sygn. akt VI Nc 471/03 nadto o przyznanie K. S. udziałów uczestniczek E. J. i R. C. nabytych mocą postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku Sądu Rejonowego w Myśliborzu z dnia 17.01.2003 r. w sprawie I Ns 400/02 bez obowiązku spłaty, ewentualnie oddalenie wniosku o podział majątku wspólnego wraz z wnioskiem o częściowy dział spadku.

Apelujące podkreśliły, że Sąd Rejonowy w uzasadnieniu powyższego postanowienia nie wskazał podstawy prawnej swojego rozstrzygnięcia, tym samym odbierając uczestniczkom możliwość odniesienia się do motywów kierujących sądem przy orzekaniu.

Skarżące podały, iż rozstrzygnięcie sądu nie zasługuje na uwzględnienie również z uwagi na fakt, iż uczestniczki postępowania B. S. (1), E. J. i R. C. od ponad dwudziestu lat nie mieszkają w opisanej wyżej nieruchomości, nie partycypują w kosztach utrzymania nieruchomości ani nie pobierają z niej pożytków. Nie wyraziły też zgody na uwzględnienie wniosku Spółdzielczej Kasy Oszczędnościowo-Kredytowej im. F. S. z /s w G.. Nieruchomość tę zajmują wspólnie bracia K. S. wraz z rodziną oraz J. S. (1). Oni też władają nieruchomością i poczynili nakłady konieczne w tej nieruchomości. Nie wyrazili też zgody na sprzedaż nieruchomości. Nadto, K. S. nie zaskarżył wymienionego postanowienia. Spadkobiercy nie porozumieli się co do zgodnego wniosku o dokonanie zniesienia współwłasności. Sąd Rejonowy wydał swe rozstrzygnięcie mimo wyraźnego sprzeciwu uczestniczek co do podziału zaproponowanego przez wierzyciela. W postępowaniu o dział spadku winno chodzić o załatwienie całokształtu stosunków jakie powstały między spadkobiercami.

Z uwagi na naruszenie przepisów art. 622 k.p.c. i dalszych - brak zgodnego przeprowadzenia podziału, braku podziału przedmiotu współwłasności w naturze bez uwzględnienia okoliczności zgodnie z interesem społeczno- gospodarczym, rażąco naruszając interesy uczestniczek postępowania, dokonany przez sąd częściowy dział spadku w zamian za spłatę zobowiązania jednego ze spadkobierców na rzecz wnioskodawcy nie może zostać zaakceptowany.

Apelujące wskazały także, że nie otrzymały złożonego wniosku o podział majątku wspólnego ani zawiadomień o terminach prowadzonego postępowania w Sądzie. Uczestniczki B. S. (1) i R. C. do chwili obecnej, mimo złożonych wniosków, nie otrzymały uzasadnienia postanowienia Sądu Rejonowego w Myśliborzu, sygn. akt I Ns 298/13, mimo wskazania swoich adresów zamieszkania.

Zażalenie na postanowienie zawarte w punkcie V wniósł wnioskodawca domagając się jego zmiany poprzez zasądzenie od uczestnika postępowania J. S. (1) na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania w wysokości 4114 zł oraz zasądzenie od uczestnika postępowania J. S. (1) na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania zażaleniowego, w tym kosztów zastępstwa procesowego w postępowaniu zażaleniowym wg norm przepisanych.

Orzeczeniu wnioskodawca zarzucił:

1.  błąd w ustaleniach faktycznych stanowiących podstawę orzeczenia o kosztach, skutkującą naruszenie prawa procesowego, tj. przepisu art. 520 k.p.c. poprzez uznanie, że interesy wnioskodawcy i uczestniczki postępowania J. S. (1) były zbieżne, w sytuacji gdy interesy te były sprzeczne,

2.  naruszenie prawa procesowego, tj. przepisu art. 520 § 2 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie w sytuacji, gdy zachodziły przesłanki do zasądzenia na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania od uczestnika J. S. (1)

3.  naruszenie przepisu § 6 pkt 5 w zw. z § 8 pkt 3 Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 28 września 2002 r w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa koszów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu poprzez jego niezastosowanie, co skutkowało nie zasądzeniem na rzecz wnioskodawcy kosztów zastępstwa procesowego w należnej wysokości,

4.  naruszenie prawa procesowego, tj. przepisu art. 98 w zw. z art. 108 k.p.c. poprzez ich niezastosowanie i niezasądzanie na rzecz wnioskodawcy od uczestnika postępowania J. S. (1), którego bierność spowodowała konieczność działania za nią jej wierzyciela, zwrotu całości poniesionych przez wnioskodawcę i przysługujących mu kosztów postępowania sądowego,

5.  naruszenie przepisu postępowania art 770 zd. 1 k.p.c. poprzez jego niezastosowanie w sprawie, co skutkowało nie zasądzeniem na rzecz wnioskodawcy kosztów postępowania od uczestnika J. S. (1), będącego dłużnikiem osobistym wnioskodawcy.

Sąd Okręgowy zważył, co następuje:

Postępowanie apelacyjne, jakkolwiek jest postępowaniem odwoławczym i kontrolnym, to jednakże zachowuje charakter postępowania rozpoznawczego. Oznacza to, że Sąd odwoławczy ma swobodę jurysdykcyjną, ograniczoną jedynie granicami zaskarżenia. Sąd ten nie może poprzestać jedynie na ustosunkowaniu się do zarzutów apelacyjnych. Merytoryczny bowiem charakter orzekania sądu II instancji polega na tym, że ma on obowiązek poczynić własne ustalenia i ocenić je samodzielnie z punktu widzenia prawa materialnego, a więc dokonać subsumcji. Z tego też względu sąd ten może, a jeżeli je dostrzeże powinien, naprawić wszystkie stwierdzone w postępowaniu apelacyjnym naruszenia prawa materialnego popełnione przez sąd I instancji i to niezależnie od tego, czy zostały one podniesione w apelacji, jeśli tylko mieszczą się w granicach zaskarżenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 13.04.2000 r., III CKN 812/98).

W apelacji uczestniczki eksponowały, że nie otrzymały ani wniosku inicjującego niniejsze postępowanie, ani niektórych pism procesowych. Nie były również zawiadamiane o terminach rozpraw. Istotnie, Sąd Rejonowy nie czuwał nad prawidłowością tychże czynności procesowych, bowiem skoro każda z uczestniczek wskazała w toku postępowania miejsce swojego zamieszkania, korespondencja sądowa winna być kierowana na podane adresy. Pomimo wątpliwości co do prawidłowego zawiadomienia i doręczenia pism procesowych uczestnikom postępowania trudno jednak sformułować tezę o nieważności postępowania, a to z tego względu, że na ostatniej rozprawie w dniu 27 marca 2014 r. wszyscy uczestnicy stawili się na posiedzenie sądu (k.129). Uczestnicy nie zgłosili przy tym żadnych wniosków formalnych i dowodowych. Tym niemniej w ramach ponownego rozpoznania sprawy, Sąd Okręgowy będąc sądem merytorycznym, doszedł do przekonania o potrzebie uchylenia wyroku sądu I instancji i przekazania mu sprawy do ponownego rozpoznania, uznając, iż Sąd ten nie rozpoznał istoty sprawy.

Wnioskodawca legitymację procesową wywodził z faktu zajęcia na podstawie art. 887 § 1 k.p.c. w zw. z art. 902 k.p.c. w zw. z art. 912 k.p.c. prawa dłużnika J. S. (1) do żądania działu spadku po zmarłym ojcu J. S. (3) w ramach toczącego się postępowanie egzekucyjnego w sprawie Km 510/11.

Wedle treści art. 887 § 1 k.p.c. z mocy samego zajęcia wierzyciel może wykonywać wszelkie prawa i roszczenia dłużnika. Na żądanie wierzyciela komornik wydaje mu odpowiednie zaświadczenie.

Skutkiem zajęcia jest tzw. podstawienie wierzyciela egzekwującego w prawa dłużnika egzekwowanego, które jednak nie oznacza wstąpienia w prawa dłużnika, tj. nabycia tych praw, tylko powoduje, że wierzyciel ma możliwość wykonywania uprawnień przysługujących dłużnikowi, niezależnie od woli dłużnika. Artykuł ten stanowi podstawę działań wierzyciela zmierzających do dochodzenia przysługujących dłużnikowi należności zarówno w procesie, jak i poza procesem.

Przepis art. 912 k.p.c. stanowi natomiast, że jeżeli zajęte zostało prawo, z mocy którego dłużnik może żądać działu majątku, zajęcie obejmuje wszystko to, co dłużnikowi z działu przypadnie. Gdy dłużnik otrzyma z działu nieruchomość lub ułamkową jej część, sąd przeprowadziwszy dział zawiadomi o zajęciu sąd właściwy do prowadzenia księgi wieczystej w celu ujawnienia zajęcia przez wpis w księdze wieczystej lub złożenie zawiadomienia do zbioru dokumentów. Jeżeli wierzyciel w ciągu miesiąca po ukończeniu działu nie zażądał przeprowadzenia egzekucji z mienia przypadłego dłużnikowi, przedmioty majątkowe, z których egzekucji nie żądał, będą wolne od zajęcia (§ 1). O zajęciu prawa, z mocy którego dłużnik może żądać działu, komornik zawiadomi wskazane przez wierzyciela osoby, przeciwko którym dłużnikowi przysługuje prawo żądania działu (§ 2).

Ten ostatni przepis dopuszcza zajęcie przysługującego dłużnikowi prawa do żądania działu majątku wspólnego osób trzecich i dłużnika. Zajęcia prawa dokonuje komornik na podstawie art. 896 k.p.c. w zw. z art. 909 k.p.c. Jak zauważa się w piśmiennictwie, wskutek dokonanego zajęcia praw wierzyciel uzyska legitymację do realizacji żądania działu (art. 887 § 1 w zw. z art. 909), a dłużnik nie będzie mógł skutecznie w stosunku do wierzyciela rozporządzić zajętym prawem ani prawami majątkowymi, które wskutek działu mu przypadną, a które również obejm uje zajęcie na mocy art. 912 § 1 zd. pierwsze. Jednakże do uzyskania zaspokojenia z praw majątkowych, które wskutek działu należą do dłużnika, konieczne jest zgłoszenie przez wierzyciela odrębnego żądania przeprowadzenia egzekucji z tych praw pod rygorem umorzenia egzekucji z tych przedmiotów majątkowych. Takie rozwiązanie służy przeciwdziałaniu nadużyciom ze strony wierzyciela.

Wierzyciel mógł zatem skutecznie zainicjować postępowanie o podział majątku wspólnego i częściowy dział spadku, mógł również zaproponować sposób podziału majątku spadkowego. Tym niemniej w ramach tego postępowania nie podlegają rozliczeniu i uwzględnieniu należności wnioskodawcy względem jednego ze spadkobierców. Dalsze swoje prawa wierzyciel może realizować dopiero z chwilą dokonania działu spadku i podziału majątku spadkowego. Wówczas korzystając z praw dłużnika, którego wierzytelność wobec innych spadkobierców zajął albo prawa majątkowe do nieruchomości może realizować w postępowaniu egzekucyjnym, które już zainicjował. Inaczej rzecz ujmując postępowanie o dział spadku ma służyć jedynie pozyskaniu przez wnioskodawcę elementu majątkowego, z którego będzie mógł skutecznie prowadzić egzekucję przeciwko dłużnikowi. Jego wierzytelność nie podlega natomiast rozliczeniu w ramach postępowania działowego.

Pojęcie „dział spadku” oznacza podział pomiędzy współspadkobiercami przedmiotów i praw, które należą do spadku. Celem działu spadku jest zniesienie wspólności majątku spadkowego i doprowadzenie do takiego stanu rzeczy, by każdemu ze spadkobierców przysługiwały na wyłączność określone rzeczy lub prawa. Przedmiotem działu spadku powinien być w zasadzie cały spadek, a ściślej mówiąc - wszystkie aktywa pozostałe po zmarłym. Sądowe postępowanie działowe nie tylko zmierza do tego, by rozdzielić między spadkobierców majątek spadkowy, ale służy także kompleksowemu rozliczeniu się spadkobierców za okres od chwili otwarcia spadku aż do chwili dokonania działu spadku.

Punktem wyjściowym rozstrzygnięcia w przedmiocie działu spadku jest więc stosownie do dyspozycji art. 684 k.p.c. ustalenie składu i wartości ulegającego podziałowi spadku. Od prawidłowego bowiem ustalenia tych elementów zależy określenie wartości udziałów poszczególnych spadkobierców, mogące mieć wpływ na układ sched spadkowych tych spadkobierców, a nadto decydujące o wysokości przysługujących spadkobiercom spłat lub dopłat.

W ramach postępowania działowego sąd bada skład spadku z chwili śmierci spadkodawcy, ale jego wartość ustala na podstawie cen obowiązujących w chwili dokonywania działu. Sąd musi ustalić czystą wartość spadku tj. różnicę pomiędzy wysokością aktywów wchodzących w skład spadku a wysokością długów spadkowych. Jednocześnie wobec faktu, iż w postępowaniu o dział spadku spadkobiercy mogą zgłosić żądania z tytułu posiadania przez nich poszczególnych przedmiotów spadkowych, z tytułu pobranych ze spadku pożytków i innych przychodów, zapłaconych długów spadkowych, poczynionych na spadek nakładów obowiązkiem sądu jest nadto rozstrzygnięcie o wzajemnych roszczeniach pomiędzy współspadkobiercami (art. 686 k.p.c.).

W dalszej kolejności sąd określa wartość udziału w majątku spadkowym przypadającego każdemu ze spadkobierców i rozstrzyga w przedmiocie podziału majątku spadkowego. Poszczególni spadkobiercy otrzymują na wyłączność określone rzeczy lub prawa majątkowe należące do spadku. Z kolei wedle odesłania zawartego w art. 688 k.p.c. do postępowania o dział spadku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące zniesienia współwłasności. Regulacja ta pozwala na uwzględnienie przy dziale spadku istoty wspólności majątku spadkowego. Wspólnością majątku spadkowego objęte są wszelkie prawa tworzące spadek, bez względu na ich istotę i charakter, w tym też i prawa podzielne. Z istoty wspólności majątku spadkowego wynika, że współwłasność w prawie winna być w ramach postępowania działowego ostatecznie zniesiona. Tylko w ten sposób możliwe jest kompleksowe rozdzielenie majątku i rozliczenie spadkobierców.

Skoro sprawa o dział spadku stanowi jedną całość w tym sensie, że wszystkie dyspozycje orzeczenia działowego są wzajemnie zależne i wzajemnie uwarunkowane, ścisły związek zachodzi w szczególności między orzeczeniem o podziale majątku spadkowego, zniesieniem współwłasności w prawie i orzeczeniem przyznającym określonym spadkobiercom spłaty to niewątpliwym jest, że rozstrzygnięcie sądu I instancji winno zawierać wszystkie elementy, które decydują o kompletności postępowania działowego.

Zastrzec należy, że w wypadku gdy w skład spadku wchodzi udział spadkodawcy w majątku objętym małżeńską wspólnością ustawową, do dokonania działu spadku niezbędne jest uprzednie albo jednoczesne z działem spadku, połączone w tym samym postępowaniu, przeprowadzenie podziału majątku wspólnego.

O ile Sąd Rejonowy ustalił w niniejszej sprawie skład spadku, to niewątpliwym jest, że nie ustalił jego wartości. Sąd I instancji naruszył tym samym art. 684 k.p.c. i już choćby z tej przyczyny zaskarżone postanowienie nie mogło się ostać. Sąd Rejonowy nie podjął również czynności zmierzających do wyjścia ze współwłasności przyznając udziału w nieruchomości objętej postępowaniem wszystkim spadkobiercą J. S. (3). Rolą postępowania działowego jest natomiast właśnie wyjście ze współwłasności, nie zaś uczynienie zadość roszczeniom wierzyciela związanymi z długami jednego ze współwłaścicieli.

Przepisy prawa cywilnego materialnego o zniesieniu współwłasności przewidują trzy sposoby wyjścia ze współwłasności, z których najbardziej preferowanym przez ustawodawcę jest podział fizyczny rzeczy (art. 46 k.r.o. w zw. z art. 1035 k.c. i art. 211 k.c.). Ten podział jest najbardziej sprawiedliwy z punktu widzenia indywidualnych interesów, każdy ze współwłaścicieli jest bowiem traktowany jednakowo i otrzymuje w naturze część tego, co stanowiło jego udział przed zniesieniem współwłasności (postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 8 października 2009 r., II CK 2/09, nie publ. i z dnia 9 września 2011 r., I CSK 674/10, nie publ.). Ten sposób zniesienia współwłasności zapewnia współwłaścicielowi prawo do części nieruchomości określonej zasadniczo udziałem w niej i chroni go przed niechcianym „wywłaszczeniem”, choćby odpłatnym. Jeśli natomiast rzecz nie daje się podzielić, gdyż byłoby to sprzeczne z przepisami ustawy lub ze społeczno- gospodarczym jej przeznaczeniem albo pociągałoby za sobą istotną jej zmianę lub znaczne zmniejszenie wartości, wówczas może być przyznana stosownie do okoliczności jednemu ze współwłaścicieli, z obowiązkiem spłaty pozostałych Oznacza to, że jeżeli rzecz jest podzielna, a współwłaściciele nie złożą zgodnego wniosku co do sposobu zniesienia współwłasności, to sąd stosuje podział rzeczy wspólnej, nie może zaś uwzględnić wniosku jednego ze współwłaścicieli o przyznanie jemu całej rzeczy. Niewątpliwie zniesienie współwłasności podzielnej rzeczy wspólnej przez przyznanie jej jednemu ze współwłaścicieli można by zastosować w razie umownego zniesienia współwłasności, ale w wypadku postępowania sądowego jedynie w razie zgodnego wniosku współwłaścicieli. Końcowe zaś miejsce zajmuje sprzedaż rzeczy i podział pomiędzy współwłaścicieli uzyskanej ceny (art. 212 k.c.).

Konkretny jednak sposób zniesienia współwłasności rzeczy, zależny przede wszystkim od woli wszystkich jej współwłaścicieli. W toku postępowania o dział spadku sąd powinien nakłaniać zainteresowanych do zgodnego przeprowadzenia podziału, wskazując im sposoby mogące do tego doprowadzić. W razie złożenia przez wszystkich współwłaścicieli zgodnego wniosku co do zniesienia współwłasności, sąd ma obowiązek wydać postanowienie odpowiadające treści wniosku, jeżeli ponadto zostaną spełnione określone w ustawie wymagania (art. 621 i 622 § 2 k.p.c.). W innych zaś wypadkach sąd nie jest związany wnioskiem, co do sposobu zniesienia współwłasności (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 6 listopada 2002 r., III CKN 1372/00, „Izba Cywilna” Biuletyn Sądu Najwyższego z 2003 r., nr 7-8, s. 51). Oznacza to, że wówczas o wyborze sposobu zniesienia współwłasności rozstrzyga sąd, korzystając jedynie z trzech ustawowo unormowanych sposobów zniesienia współwłasności, stosowanych w kolejności określonej przez ustawodawcę.

W niniejszej sprawie wnioskodawca zaproponował przyznanie nieruchomości na współwłasność żonie spadkodawcy J. S. (2) w udziale 28/100 oraz dzieciom spadkodawcy B. S. (1), E. J., R. C. oraz K. S. w udziałach po 18/100. Apelujące nie wyraziły jednak zgody na przyznanie im współwłasności udziału w nieruchomości (k. 83-85). Takiej zgody nie wyraził również uczestnik K. S. (k. 73), podobnie J. S. (2) (k. 115). Pomimo takiego stanowiska procesowego spadkobierców zmarłego, sąd uwzględnił żądanie wniosku ignorując tym samym wyraźny brak zgody uczestników postępowania. W postępowaniu działowym sąd nie może tymczasem wbrew woli uczestnika przyznać mu prawa majątkowego i zasądzić od niego na rzecz innego uczestnika spłatę lub dopłatę. Powody sprzeciwu uczestnika są prawnie irrelewantne. Również wzgląd na zasady współżycia społecznego i interesy uczestników nie uzasadnia orzekania w taki sposób o dziale spadku.

Stan faktyczny tej sprawy wskazuje również, że jedynie uczestnik J. S. (1) wyraził zgodę na zaproponowany przez wnioskodawcę sposób działu spadku. W aktach brak natomiast danych co do tego, czy uczestnik ten wyraża wolę przejęcia całej nieruchomości. Takie zaś rozwiązanie również zaproponował wierzyciel w drodze modyfikacji zgłoszonego roszczenia (k. 98). Rzeczą Sądu było zatem ustosunkowanie się do zmodyfikowanego żądania i odebranie od uczestnika oświadczenia w tym przedmiocie. Akta sprawy wskazują na bezczynność Sądu w tym zakresie.

W takiej sytuacji Sąd Okręgowy stosownie do treści art. 386 § 4 k.p.c. uchylił zaskarżone postanowienie w całości i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w Myśliborzu do ponownego rozpoznania pozostawiając temu sądowi rozstrzygnięcie o kosztach instancji odwoławczej.

Nie przesądzając przyszłego rozstrzygnięcia w sprawie obowiązkiem Sądu Rejonowego będzie ponowne przeprowadzenie postępowania z uwzględnieniem uwag poczynionych powyżej. W toku ponownego rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy dokona doręczenia odpisu wniosku z załącznikami na prawidłowe adresy uczestników postępowania. Rolą Sądu będzie również odebranie od uczestników oświadczenia co do sposobu dokonania działu spadku. W tym zakresie Sąd winien ustalić czy uczestnik J. S. (1) ma wolę przejęcia nieruchomości. Jeśli tak, uzasadnionym stanie odebranie od niego oświadczenia co do jego możliwości majątkowych. Nie powinno ujść uwadze Sądu także oświadczenie sformułowane przez uczestniczki postępowania w ramach wniosków apelacyjnych, gdzie wniosły one o przyznanie K. S. udziałów uczestniczek E. J. i R. C. nabytych w drodze stwierdzenia nabycia spadku bez obowiązku spłaty. Choć oświadczenie takie nie uzasadnia poglądu, jakoby udział uczestnika działu, na rzecz którego oświadczenie zostało złożone, wzrósł o udział uczestniczek składających to oświadczenie, to jednak może mieć wpływ na treść orzeczenia o dziale spadku. Oświadczenie spadkobiercy, że przekazuje swój udział innemu spadkobiercy, jest wszak wnioskiem uczestnika postępowania, wyrażającym jego wolę co do sposobu dokonania działu przez sąd (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 17 sierpnia 1961 r., IV CR 332/61). W razie braku możliwości zniesienia współwłasności przez podział rzeczy w naturze albo przyznania jej jednemu współwłaścicielowi do rozważenia pozostaje zniesienie współwłasności przez sprzedaż rzeczy wspólnej. Niemniej jednak ten sposób wyjścia z niepodzielności powinien być poprzedzony ustaleniem okoliczności faktycznych, co do realnej możliwości sprzedaży rzeczy wspólnej. Jeśli żaden z uczestników nie będzie optował za przyznaniem mu nieruchomości, to w razie zarządzenia sprzedaży, ustalenie wartości nieruchomości nastąpi po jej przeprowadzeniu. W sytuacji natomiast, gdyby strony w dalszym toku postępowania zmieniły stanowiska odnośnie sposobu dokonania działu spadku, do ustalenia pozostanie także wartość składnika majątku spadkowego.

K. charakter orzeczenia Sądu Okręgowego bezprzedmiotowym czynił odniesienie się do zarzutów zażalenia wnioskodawcy. W ramach ponownego rozpoznania sprawy Sąd Rejonowy zobligowany będzie do orzeczenia w przedmiocie kosztów postępowania po myśli art. 520 k.p.c. Rozstrzygnięciem tym sąd winien objąć również koszty postępowania apelacyjnego (art. 108 § 2 k.p.c.).

Mając to wszystko na uwadze orzeczono jak w sentencji.